PIPIGATE

Op 4 september opent het VRT Journaal met een belangrijke primeur. Op de avond van het verjaardagsfeest van de minister van Justitie, Vincent Van Quickenborne (Open VLD), is meer gebeurd dan dat we eerst wisten. Justitiespecialist van de VRT, Caroline Van den Berghe, geeft in de studio een gedetailleerd relaas van wat er op camerabeelden van de politie te zien is. De minister zou mogelijks geweten hebben van de feiten (twee boertige vrienden die plassen tegen een politiecombi voor zijn deur) en daar zelf ook mee gelachen hebben. Het nieuws wordt gretig overgenomen en alle media springen op de zaak. De volgende dag opent het VRT Journaal opnieuw met 'pipigate'. De vraag wordt openlijk gesteld of de minister wel kan aanblijven. Ook collega's politici laten zich niet onbetuigd. Er wordt een bijeenkomst van de Kamercommissie Justitie samengeroepen, zodat parlementsleden vervroegd uit vakantie moeten terugkeren. Ondertussen toont Van Quickenborne zelf beelden van zijn bewakingscamera's die hem minstens gedeeltelijk vrij pleiten. Bij journalisten begint het ondertussen te dagen dat heel de zaak misschien wat licht uitvalt. Isolde Van den Eynde, politiek journalist van Het Laatste Nieuws, schrijft een opiniestuk met de veelzeggende titel: 'Dat het parlement de nood hoog acht om voor het plasincident vervroegd samen te komen, ondergraaft hun eigen sérieux.' Het plasincident wordt afgedaan als een sketch uit het legendarische In de Gloria. De parlementsleden wordt verweten dat ze meer bezig zijn met een tegenstander te vloeren over een bagatel, en minder met de echte problemen van de mensen. Kritiek aan het adres van de pers blijft uit. Ook De Standaard maakt er een podcast over. De krant suggereert dat de hele zaak misschien wat overtrokken is, en dat politici ook maar mensen zijn. Echter, ook hier geen reflectie over het eigen aandeel of over de rol van de pers in het algemeen, al volgt die wel in een artikel(tje) in de weekendkrant.¹

Ongetwijfeld is de vertroebelde relatie tussen een minister van Justitie en de politievakbonden maatschappelijk relevant én nieuwswaardig. Een minister met 'foute' vrienden ook. Maar tweemaal het meest bekeken journaal ermee openen, en alle andere media die volgen, dat lijkt op een zoveelste voorbeeld van de journalistiek als een kudde bizons² die zich op gang trekt en iedereen doet meelopen. Al wie in de weg gaat staan, maakt kans te worden vertrappeld. Na enkele dagen komt de kudde tot stilstand, en vragen verschillende bizons zich af waarom ze eigenlijk meeliepen. Tot een diepgaande reflectie komt het niet. Er is geen tijd voor, want er is weer nieuw nieuws. En dus trekt de karavaan voort.

PERS DEELT IN DE KLAPPEN

Nochtans zijn er voldoende redenen om hier als politieke journalistiek langer bij stil te staan. Niet enkel omdat het zou kunnen bijdragen aan het al grote politieke wantrouwen bij de bevolking, maar ook omdat de pers mee in de klappen deelt als het slecht gaat met de politiek.

Vertrouwen in de politiek en vertrouwen in de pers zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Op termijn evolueren ze samen naar boven én naar beneden.

Ik verklaar me nader. Onderzoek³ toont aan dat vertrouwen in de politiek en vertrouwen in de pers onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Op termijn evolueren ze samen naar boven én naar beneden. In een sterk gepolitiseerd land als de Verenigde Staten is deze band heel uitgesproken, maar ook in West-Europese landen zijn de percepties over politici en journalisten met elkaar verbonden. Ze worden beiden aanzien als deelnemers aan hetzelfde spel, een spel waar het publiek niet aan kan of wil deelnemen. Ze leven in dezelfde 'bubbel' en worden door heel wat mensen beschouwd als deel van dezelfde 'elite'.

De pers doet er nochtans veel aan om niet als deel van het politieke spel te worden aanzien. Meer nog, journalisten nemen vaak heel bewust afstand van de politiek in hun analyse of commentaar. Ze gaan dicht bij de misnoegde burger staan en spreken zijn/haar taal. Zo creëren ze letterlijk afstand tussen henzelf en de politiek. Die burger mag zich dan al (tijdelijk) herkennen in die journalistieke analyse, zeker als de kritiek aan het adres van een politicus of partij gericht is waar hij/zij geen fan van is, maar op wat langere termijn is de kans groot dat de burger zich distantieert van het hele spel, inclusief van de journalist die er een bijrol in speelde.

PENSIOENGATE

Nog een ander voorbeeld waar de pers uit de bocht ging: de saga rond de pensioenen voor politici. In april van dit jaar kwam aan het licht dat de voormalige Kamervoorzitters Herman De Croo en Siegfried Bracke een dikke pensioenbonus hadden gekregen bovenop hun wettelijk pensioen. Later bleek ook dat gewone parlementsleden recht hadden op een bonus van 20%. Een regeling die onmiddellijk werd afgeschaft, wat het 'onterechte' karakter ervan ook meteen bevestigde. De zaak kreeg terecht heel wat aandacht in de pers. Politici hebben een voorbeeldfunctie en de verloning van onze volksvertegenwoordigers dient transparant te zijn. Dat journalisten als vierde macht de politieke macht controleren, daar kunnen we alleen maar blij om zijn.

Toch sprong de pers wel erg gemakkelijk op de kar van de publieke verontwaardig. Vooral de manier waarop over individuele politici werd bericht, was opmerkelijk. Zo publiceerde Het Laatste Nieuws (22/4) op de voorpagina de foto's van de 15 politici die mee hadden beslist 'over het veiligstellen van de pensioenextra's'. De andere kranten namen dit nieuws, maar ook de stijl en toon van de berichtgeving, over.⁴ De vergelijking met hoe gezochte misdadigers worden afgebeeld, is niet vergezocht. Verder wordt er gretig gesproken over politici als 'graaiers', een term rechtstreeks afkomstig uit het woordenboek van PVDA. Het draagt allemaal bij aan het beeld van wereldvreemde politici die zich persoonlijk verrijken, ook al volgen ze de bestaande regels. Het mag dan ook niet verbazen dat weinig politici zich durven verdedigen tegen de aantijgingen.⁵ Je zou anders wel eens vertrappeld kunnen worden door de kudde bizons. Het valt op dat ook geen enkele journalist een ander geluid laat horen. Al verschijnen op het einde van de mediastorm meerdere stukken die aangeven dat er nauwelijks huidige parlementsleden voor de pensioenbonus in aanmerking komen en dat de maatregelen van de laatste jaren de pensioenvoordelen van politici juist hebben beperkt. Aan de reputatieschade voor de doorsnee politicus lijkt dat echter nog weinig af te doen.

WEINIG ZELFREFLECTIE

Moeten journalisten dan ophouden met kritisch verslag uit te brengen over wat er structureel fout loopt in de politiek omdat ze anders mee het vertrouwen in de eigen stiel aantasten? Nee, natuurlijk niet. Moeten een al te gulzige Siegfried Bracke of een veel te dronken Vincent Van Quickenborne met fluwelen handschoenen worden aangepakt? Zeker niet. Nogmaals: kritische journalistiek is niet alleen wenselijk, het is een hoeksteen van een gezonde democratie. Een goed journalist is per definitie een luis in de pels van diegene met macht. Maar misschien moet hij of zij ook niet steeds de vriend willen zijn van Jan met de pet. En al zeker niet als Jan met de pet zich verongelijkt voelt of liever iets leest over plassen tegen een combi dan over de financiering van politie en justitie.

Een goed journalist moet niet steeds de vriend willen zijn van Jan met de pet. En al zeker niet als die zich verongelijkt voelt.

Het valt me vooral op dat bij beide voorbeelden de media niet of nauwelijks aan zelfreflectie doen. Op kritiek aan hun adres reageren ze ook vaak defensief. 'Dus het is weer allemaal de schuld van de media?'. Nee, zeker niet. Ik denk dat we in dit land blij mogen zijn met de politieke berichtgeving die we hebben. Uit eigen onderzoek weet ik ook dat die berichtgeving vroeger niet beter was. Er is tegenwoordig vaak meer en meer kwaliteitsvolle berichtgeving. Dat wordt te weinig erkend. En journalisten liggen ook meer dan vroeger onder vuur, met alle nare gevolgen van dien.⁶ Maar dat neemt niet weg dat journalisten moeten kunnen omgaan met kritiek, en dat de zelfreflectie over hun rol en aandeel niet enkel achter gesloten deuren moet gebeuren. In mei gaf de hoofdredacteur van De Standaard, Karel Verhoeven, een lezing over 'waarheid & media'.⁷ De analyse zoomde in op de rol van de krant tijdens de energiecrisis en de druk die zijn krant mee uitoefende op de politiek om een btw-verlaging op energie door te voeren. Deze uitzonderlijke lezing was niet enkel zalvend en genuanceerd, maar ook kritisch over de eigen berichtgeving. Er werd even afstand genomen en teruggeblikt. Een zeer wenselijke oefening, ook al leidt ze niet meteen ergens toe.

Hoe moeten media dan wel verslag uitbrengen in tijden van crisis? Hoe kan een volgende mediastorm over een 'incidentje' worden vermeden? Hoe kunnen journalisten aan zelfreflectie doen, zonder hun eigen stiel te besmeuren? Het zijn geen gemakkelijke vragen, maar ze stellen blijft wel nodig. 'Everyone in a democracy is a certified media critic, which is as it should be'.⁸ Ik weet het, dit maakt de job van journalist er niet gemakkelijker op. Al die mensen die langs de zijlijn staan, en het beter weten. Daarom moeten zeker de grote media blijven investeren in zelfkritiek. In een ombudsdienst. In een bizon die de volgende keer als de kudde begint te lopen bewust een stap opzijzet. Die het bestaande frame in vraag durft te stellen. Of nog beter, in een hele groep bizons die beslissen niet meer mee te lopen telkens de kudde zich op gang trekt.

EINDNOTEN

1. Jan-Frederik Abbeloos schrijft een stuk over de rol van de eigen krant en de discussies daarover op de werkvloer. 'Wanneer wildplassen nieuws wordt' (De Standaard, 9/09/2023)↑
2. Mijn excuses voor de oneerbiedige vergelijking, maar deze beeldspraak komt van politiek journalist Tim Pauwels (voormalig ombudsman VRT).↑
3. Hanitzsch, T., Van Dalen, A., & Steindl, N. (2017). 'Caught in the Nexus: A Comparative and Longitudinal Analysis of Public Trust in the Press.' The International Journal of Press/Politics, 23(1), 3-23.↑
4. In Het Nieuwsblad (alsook Gazet van Antwerpen en Belang van Limburg) verscheen de volgende dag (22/04/2023) een dubbele pagina getiteld: 'Zij duwden hoger pensioen erdoor'.↑
5. Een uitzondering is het opiniestuk van Kamerlid Peter de Roover (N-VA) in De Standaard (22/04/2023): 'Politici als criminelen afschilderen daar is niemand bij gebaat'↑
6. Lamot, K. Soontjens, K., Beckers, K., Walgrave, S., Van Aelst, P., (2023) 'Politiek Journalisten in Vlaanderen: hun relatie met burgers en politici en de uitdagingen die ermee gepaard gaan' Onderzoeksrapport: https://www.uantwerpen.be/en/research-groups/m2p/onderzoek-vertaald/2023/↑
7. In de lezingenreeks van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschap en Kunst over 'De waarde van waarheid' vond op 31 mei 2023 een studiemiddag plaats over 'waarheid en media'.↑
8. Deze uitspraak is afkomstig van de toonaangevende Amerikaanse professor Michael Schudson (The Power of News, 1995).↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 8 (oktober), pagina 29 tot 32

• pers
• politiek
• wantrouwen

HET TOXISCHE PUBLIEKE DEBAT