De nieuwswebsite Apache, het magazine MO*, sommige journalisten en ook actiegroepen, ngo's en burgerinitiatieven werden of worden voor de rechter gedaagd wegens vermeende reputatieschade aan het adres van bouwprojectoren of CEO's van grote bedrijven. Recente rapporten en beleidsdocumenten wijzen op een toename van dit soort tergende en roekeloze rechtsprocedures tegen media, actiegroepen, journalisten en academici die deelnemen aan het publiek debat.

Dit intimiderend misbruik van justitie kreeg ondertussen internationale aandacht onder de term 'SLAPP', als acroniem voor 'Strategic Lawsuits Against Public Participation'. Een democratie kan dergelijke vormen van procesmisbruik en het intimideren van stemmen die moeten gehoord worden, niet langer tolereren. Daarom is er een dringende nood aan een gecoördineerde aanpak om dit fenomeen in te dammen.

DAM OPWERPEN TEGEN SLAPPs

In 2020 deed de Commissaris voor de Rechten van de Mens van de Raad van Europa,Dunja Mijatović, een oproep om actie te ondernemen tegen SLAPPs als een vorm van misbruik van rechtsprocedures tegen vooral journalisten, milieu- en mensenrechtenactivisten en academici.¹ De Mensenrechtencommissaris pleitte voor een snelle afwijzing van dit soort vorderingen, voor sancties van de eisers en voor de opbouw van financiële en juridische steunprogramma's voor de verweerders in SLAPP-procedures.

Korte tijd later verwees het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) naar deze oproep van de Mensenrechtencommissaris en naar 'the growing awareness of the risks that court proceedings instituted with a view to limiting public participation bring for democracy'.² Uit diverse rapporten blijkt ondertussen dat in verschillende landen in Europa talrijke intimiderende of tergende rechtsprocedures gevoerd worden tegen media, journalisten, academici, ngo's en mensenrechten- en milieuactivisten naar aanleiding van kritische berichtgeving of rapportering over corruptie, fraude, milieuschandalen, machtsmisbruik of falend beleid.³

De beleidsvoorstellen in de strijd tegen SLAPPs worstelen met een moeilijke evenwichtsoefening.

Door een brede coalitie van ngo's, mediaorganisaties, verenigingen van journalisten en academici⁴ is er zowel bij de EU als bij de Raad van Europa op aangedrongen om een dam op te werpen tegen SLAPPs. De beleidsvoorstellen in de strijd tegen SLAPPs worstelen echter met een moeilijke evenwichtsoefening. Het recht op toegang tot de rechter en het recht op een eerlijk proces in functie van de bescherming van de eer, reputatie, privacy of andere rechten van eisers moeten immers gevrijwaard blijven. Maar dit moet worden verzoend met de aanspraak om niet belaagd of geïntimideerd te worden met tergende rechtsvorderingen die erop gericht zijn de vrijheid van meningsuiting, de journalistieke vrijheid en de verslaggeving, of het debat over zaken van publiek belang onverantwoord in te perken.

EUROPESE EN INTERNATIONALE ANTI-SLAPP INITIATIEVEN

In april 2022 kwam de Europese Commissie met een voorstel van Richtlijn,⁵ en meteen ook met een ruimere, maar in rechte niet-afdwingbare Aanbeveling om een reeks maatregelen te nemen om dit soort procedures te voorkomen, in een vroeg stadium te beëindigen of effectief te sanctioneren. Er is nog flink wat overleg nodig tussen de Europese Commissie, de Raad voor Ministers en het Europees Parlement, want sommige EU-lidstaten zetten de hielen in het zand.⁶ Allicht wordt de anti-SLAPP Richtlijn goedgekeurd in het voorjaar van 2024, waarna de lidstaten dan de tijd krijgen om deze in de nationale wetgeving te implementeren. Aangezien de Richtlijn mikt op een minimumharmonisatie kunnen de lidstaten de waarborgen tegen SLAPPs aanvullen of uitbreiden.

Ook binnen de Raad van Europa wordt ondertussen gewerkt aan een Aanbeveling door het Comité van Ministers.⁷ SLAPPs vormen immers niet enkel een bekommernis in de 27 EU-landen, maar ook in andere Europese landen, verenigd in de 46 verdragstaten van de Raad van Europa. Het onrustwekkende fenomeen van SLAPPs is eveneens opgemerkt buiten Europa.⁸ In een Resolutie van 6 oktober 2022 roept de VN-Raad voor de Mensenrechten de verdragstaten op om maatregelen te nemen tegen SLAPPs.⁹ De speciale rapporteur van de VN die toezicht uitoefent op de bescherming van milieuactivisten beklemtoonde recent de noodzaak van anti-SLAPP maatregelen voor wie deelneemt aan campagnes voor of het publiek debat inzake milieubescherming.¹⁰

SLAPPs: OOK IN BELGIË

Ook in België worden journalisten, media, academici, ngo's en andere personen of actiegroepen die deelnemen aan het publiek debat met SLAPPs geconfronteerd.¹¹ Zowel de Vlaamse Regulator voor de Media (VRM), de Vereniging van Vlaamse Journalisten(VVJ), als het Federaal Instituut voorde bescherming en de promotie van de Rechten van de Mens (FIRM) dringen aan op maatregelen tegen SLAPPs. Ook in de media zijn recent voorbeelden van SLAPPs gerapporteerd.¹² Er is een Belgische anti-SLAPP werkgroep opgericht om informatie over SLAPPs te verzamelen, en zowel op Europees als op Belgisch niveau de beleidsvoorstellen op te volgen.¹³

SLAPPs tegen media, journalisten en academici

Het waren vaak bedrijfsleiders of zakenmensen die de voorbije jaren kozen voor één of andere vorm van SLAPP.¹⁴ Vooral de nieuwswebsite Apache kreeg af te rekenen met opeenvolgende klachten en vorderingen door zakenman Erik Van der Paal en de NV Land Invest Group, via procedures in kort geding, civiele procedures tot schadevergoeding tot en met een strafprocedure.¹⁵ De strafklacht tegen Apache met burgerlijke partijstelling door Van der Paal mondde uiteindelijk uit in een vrijspraak van de journalisten van Apache en een veroordeling van Van der Paal wegens misbruik van rechtsprocedure.¹⁶ Van der Paal werd veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding van 10.000 euro aan de Apache-journalisten.¹⁷

Apache kreeg af te rekenen met klachten en vorderingen door zakenman Erik Van der Paal en de NV Land Invest Group.

SLAPPs treffen in België overigens niet enkel journalisten, maar ook academici. Marc Van Ranst werd juridisch belaagd door de Nederlandse oprichter en bezieler van de vereniging Viruswaanzin¹⁸, Willem Engel. Van Ranst werd telkens vrijgesproken, en Engel zelf werd veroordeeld wegens tergend en roekeloos geding.¹⁹ De Belgische vzw Viruswaanzin/Folie Virus daagde ook professor-filosoof Johan Braeckman (UGent) en bioloog-journalist Dirk Draulans (Knack) voor de correctionele rechtbank naar aanleiding van een aantal kritische opmerkingen over Viruswaanzin tijdens een uitzending van het VRT-programma De Afspraak. Viruswaanzin drong niet enkel aan op de strafrechtelijke veroordeling van Braeckman en Draulans wegens laster, maar vorderde ook een schadevergoeding van bijna 70.000 euro. Zowel de strafklacht als de eis tot schadevergoeding zijn door de rechtbank afgewezen.²⁰

SLAPPs tegen burgerinitiatieven

Ondernemingen en hun zaakvoerders richten zich met SLAPPs ook tegen activisten of ngo's. De bouwfirma Aannemingen Janssen NV daagde een actievoerder voor de rechter, met de dreiging van een schadevergoeding van meerdere honderdduizenden euro en de eis van een dwangsom van 50.000 euro voor iedere keer dat de verweerder actie voerde tegen of kritiek uitte op een belangrijk bouwproject van de firma Janssen. De vordering werd door de rechtbank afgewezen, en de bouwfirma werd veroordeeld wegens tergend en roekeloos geding.

Ook een vonnis van de rechtbank te Leuven wijst op het intimiderend karakter van een vordering door een projectontwikkelaar. De NV Resiterra eiste een (provisionele) schadevergoeding van 100.000 euro van de vzw Leuvens Historisch Genootschap omdat de vereniging misleidende en beledigende informatie over Resiterra en het bouwproject zou hebben verspreid. De rechter wees de vordering af, met verwijzing de vrijheid van meningsuiting van verweerders. Door Resiterra werd tegen dit vonnis beroep aangetekend, waarop de vzw Leuvens Historisch Genootschap besloot om het verzet tegen de bouwplannen te stoppen.²¹

Recent werden ook andere voorbeelden gerapporteerd van SLAPPs tegen burgerinitiatieven, zoals de (dreigingen met) rechtsvorderingen door de Antwerpse goudraffinaderij Value Trading, de dreigbrieven door het Aalsterse glucose- en zetmeelfabriek Tereos tegen protesterende burgers, de strafklachten door het West-Vlaamse veevoederbedrijf Nollet tegen een lokale actievoerder en de klachten en procedures door de multinational Socfin tegen de milieuorganisatie Fian Belgium.²²

WAT TE DOEN TEGEN SLAPPs?

Het fenomeen van (dreiging) met een SLAPP is in België dus zeker niet onbekend. Hoewel de uitkomst voor de slachtoffers van SLAPPs bijna altijd op een positieve noot eindigt in termen van de finale rechterlijke uitspraak, tonen de voorbeelden aan dat er in België geen specifieke procedurele waarborgen zijn om in de beginfase of in een vroeg stadium van de procedure de vordering af te wijzen. Soms wordt pas na jarenlang procederen geoordeeld dat de klacht of de vordering tegen een journalist, actiegroep of ngo ongegrond was. En vaak is de dreiging met een rechtsprocedure al voldoende om bepaalde kritiek in te slikken of een burgerinitiatief stop te zetten, omdat men de kosten van een rechtsprocedure wil vermijden.

Er zijn in België geen specifieke procedurele waarborgen om in de beginfase van de procedure de vordering af te wijzen.

Het enige tegengewicht dat het Belgisch recht biedt indien het toch tot een rechtsprocedure komt, situeert zich helemaal op het einde van de rechtsgang, namelijk wanneer de vordering van eisers door de rechter als tergend en roekeloos wordt beoordeeld. Maar ook dan worden de vaak hoogoplopende kosten voor verweerders niet gecompenseerd. Van de rechtscolleges mag een grotere bereidheid verwacht worden om een SLAPP in een vroeg stadium af te wijzen, en aan verweerders een volledige schadevergoeding toe te kennen. De advocatuur kan ongetwijfeld de deontologische normen aanscherpen zodat advocaten zich onthouden van het dreigen met of voeren van SLAPP-procedures.²³

Om SLAPPs effectief te kunnen bestrijden, is het nodig dat zowel op internationaal, Europees als op nationaal niveau initiatieven worden genomen om dit soort tergende procedures te neutraliseren. Vooral het afwijzen van de SLAPP in de beginfase van de procedure is een cruciale optie, samen met tal van andere maatregelen, gaande van financiële en juridische steun aan verweerders tijdens de procedures, terugbetaling van de (advocaten)kosten, ruime schadevergoedingen, sancties voor de eisers, informatiecampagnes, het creëren van transparantie en data over SLAPPs en aanscherping van de aandacht voor het fenomeen bij magistraten en advocaten. Alleen op die manier kan het tij worden gekeerd en kan een einde worden gemaakt aan 'the risks that court proceedings instituted with a view to limiting public participation bring for democracy'.²⁴

EINDNOTEN

1. Commissioner for Human Rights, Time to take Action Against SLAPP, 27/10/2020, www.coe.int/en/web/commissioner/-/time-to-take-action-against-slapps.↑
2. EHRM 15/3/2022, OOO Memo/Rusland, nr. 2840/10, §§ 23 en 43.↑
3. Voor een overzicht, zie www.the-case.eu/slapp-cases; www.the-case.eu/slapps-in-europe; https://www.the-case.eu/wp-content/uploads/2023/08/20230703-CASE-UPDATE-REPORT-2023-1.pdf; en https://www.article19.org/wp-content/uploads/2022/03/A19-SLAPPs-against-journalists-across-Europe-Regional-Report.pdf/.↑
4. Verenigd in CASE, the Coalition Against SLAPPs in Europe: https://www.the-case.eu/.↑
5. https://ecer.minbuza.nl/-/europese-commissie-presenteert-voorstel-om-journalisten-en-mensenrechtenverdedigers-beter-te-beschermen-tegen-onrechtmatige-rechtszaken?redirect=%2Fecer%2Fnieuws. Zie ook J. Borg-Barthet, 'Daphne's law. The European Commission introduces an anti-SLAPP initiative', EU Law Analysis 29/4/2022, https://eulawanalysis.blogspot.com/2022/04/daphnes-law-european-commission.html.↑
6. https://www.the-case.eu/latest/governments-agreed-stance-on-eu-anti-slapp-directive-a-disappointing-failure-to-support-the-adoption-of-robust-safeguards-for-public-watchdogs/ en https://journalist.be/2023/06/initieel-anti-slapp-voorstel-fel-afgezwakt-door-raad-van-de-eu.↑
7. Deze Aanbeveling wordt voorbereid door een expertencomité, het Committee of Experts on Strategic Lawsuits against Public Participation (MSI-SLP): https://www.coe.int/en/web/freedom-expression/msi-slp. Een draftversie werd in de zomer van 2023 openbaar gemaakt voor publieke consultatie: https://www.coe.int/en/web/freedom-expression/-/public-consultation-on-draft-cm-recommendation-on-countering-strategic-lawsuits-against-public-participation-slapps-.↑
8. https://globalfreedomofexpression.columbia.edu/wp-content/uploads/2023/04/GFoE-Article19-SLAPPs-paper.pdf.↑
9. https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G22/521/97/pdf/G2252197.pdf?OpenElement.↑
10. https://unece.org/sites/default/files/2023-08/SR_Statement_COE_CM_Recommendation_SLAPPs_02.08.2023.pdf.↑
11. Zie ook D. Voorhoof, 'Expressievrijheid en het publiek debat: hoe een halt toeroepen aan procesmisbruik via 'SLAPPs'', in F. Evers (ed.), op-RECHT-uit. Een hulde aan Alain Bloch, Brugge, die Keure, 2022, 195-216 en 'Expressievrijheid en deelname aan het publiek debat juridisch belaagd. Over misbruik van rechtsprocedures tegen 'publieke waakhonden' en anti-SLAPP voorstellen', Tijdschrift voorMensenrechten (TvMR), 2022/4, 7-12, https://www.mensenrechten.be/bestanden/uploads/tijdschriften/TvMR2022_4.pdf↑
12. Zie o.a. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/04/28/professor-dirk-voorhoof-van-gentse-universiteit-over/; https://www.hln.be/aalst/tereos-maakt-misbruik-van-rechtsprocedures-om-kritische-stemmen-het-zwijgen-op-te-leggen-zegt-prof-mediarecht~a16e7134/; https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/09/07/leuven-terzake/ en D. Draulans, 'Wanneer mensen monddood worden gemaakt. Dirk Draulans gaat in het verweer tegen juridische intimidatie', Knack 2/2/2022, 42-45 en D. Voorhoof, 'SLAPP. Ook in België een probleem', De Journalist 2022/236, pp. 26-27.↑
13. https://journalist.be/2022/12/international-press-freedom-seminar-aan-de-ugent-in-het-teken-van-slapp.↑
14. Voor een uitgebreide rapportering, zie D. Voorhoof, 'SLAPPS: tergende, roekeloze of intimiderende rechtsprocedures tegen media, journalisten en andere 'publieke waakhonden'', in B. Nelissen en P. Vanstapel (eds.), De gevier(endeel)de Nolf. Liber Observatoribus Iustitiae, EPO Uitgeverij, Berchem 2022, 127-173 enhttps://www.jubel.be/slapps-tergende-roekeloze-of-intimiderende-rechtsprocedures-tegen-media-journalisten-en-andere-publieke-waakhonden/.↑
15. Zie ook D. Voorhoof, 'Overdreven schadeclaims in strijd met Europees recht', Apache 19/10/2016, www.apache.be/gastbijdragen/2016/10/19/overdreven-schadeclaims-in-strijd-met-europees-recht/.↑
16. Zie ook S. Van den Bussche, 'Roep om wetgeving tegen SLAPP klinkt steeds luider', Apache 10/6/2022, https://www.apache.be/2022/06/10/schadevergoeding-voor-tergende-rechtszaak-uitzonderlijk-roep-om-anti-slapp-wetgeving↑
17. D. Voorhoof, 'Belgian news site acquitted for stalking and breach of privacy in SLAPP-case', Leuven Public Law Blog 22/6/2022, https://www.leuvenpubliclaw.com/news-site-acquitted-for-stalking-and-breach-of-privacy-in-belgian-slapp-case/.↑
18. In Nederland ondertussen omgedoopt tot Stichting Viruswaarheid.↑
19. D. Voorhoof, 'Van Ranst vrijuit na tergend en roekeloos geding', De Juristenkrant 2021/440, pp. 6-7.↑
20. D. Draulans, 'Wanneer mensen monddood worden gemaakt. Dirk Draulans gaat in het verweer tegen juridische intimidatie', Knack 2/2/2022, pp. 42-45.↑
21. Zie VRT NWS, 'Burgers klagen 'slapping' aan door bouwpromotoren in Leuven: 'Eisten 100.000 euro schadevergoeding omdat we tegen hen ingingen'', 7/9/2022, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/09/07/leuven-terzake/ en www.apache.be/2021/05/05/rechtbank-verwerpt-intimidatie-van-actiegroep-door-projectontwikkelaar/.↑
22. E. Borgo, 'Protest tegen onveiligheid rond dorpsschooltje eindigt voor de rechter', Apache 27/7/2023, https://apache.be/2023/07/27/protest-tegen-onveiligheid-rond-dorpsschooltje-eindigt-voor-rechter; https://www.fian.org/en/press-release/article/new-slapp-of-the-agro-industrial-group-socfin-2258; https://www.fian.be/Poursuites-Baillon-le-cas-SOCFIN?lang=fr en↑
23. D. Voorhoof, 'Europese Anti-SLAPP voorstellen en de advocatuur,' Today's Lawyer 2023/1, 2-6, https://www.jubel.be/europese-anti-slapp-voorstellen-en-de-advocatuur/ en EN_AtJ_20230404_CCBE-Position-on-the-draft-directive-on-protecting-persons.pdf.↑
24. EHRM 15 maart 2022, OOO Memo/Rusland, nr. 2840/10, §§ 23 en 43.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 8 (oktober), pagina 24 tot 28

• democratie
• rechtspraak
• SLAPP

HET TOXISCHE PUBLIEKE DEBAT

De virtuele atoombom op vrouwen

Meyrem Almaci

Hoe Online Genetwerkte Belaging werkt

Daniël Verhoeven

Vrije meningsuiting: te belangrijk om absoluut te zijn

Jef Verschueren

SLAPPs: een gevaar voor de democratie

Dirk Voorhoof

Zet de pers zich steeds vaker zelf in de zeik?

Peter Van Aelst

Mag er nog sociaal overleg en syndicale actie zijn?

Rik Vancoillie